Ý NIỆM VỀ TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ (251)

1. Định nghĩa: Trách nhiệm dân sự là một nguồn gốc của nghĩa vụ không căn cứ vào ý chí của người muốn tạo lập ra nghĩa vụ. Nguồn gốc nầy căn cứ vào một hành vi trái luật đã làm thiệt hại cho kẻ khác mà dân luật bó buộc người làm ra hành vi đó phải bồi thường thiệt hại cho người bị nạn. Vậy trách nhiệm dân sự làm phát sinh ra nghĩa vụ đền bồi, cho người bị thiệt, bởi người gây ra hành vi thiệt hại.

2. Ý nhiệm về trách nhiệm dân sự: Ý niệm trách nhiệm dân sự khác biệt với trách nhiệm luân lý và trách nhiệm hình sự. Ý niệm trách nhiệm luân lý là một ý niệm khách quan, thay đổi từ người này sang người khác. Một việc làm có thể bị một cá nhân coi là hèn, nhưng một cá nhân khác lại coi là việc thông thường. Hơn nữa, trách nhiệm luân lý không đòi hỏi sự bồi thường tổn hại nào cả. Có thể lương tâm ta tự chê ta khi đã làm một hành vi xấu xa, nhưng không ai bó buộc ta phải bồi thường. Trách nhiệm dân sự cũng khác với trách nhiệm hình sự ở chỗ, người gây thiệt hại thay vì cho một thể nhân, đã gây thiệt hại cho xã hội, và xã hội đã phải tự bảo vệ bằng cách trừng phạt họ bằng luật hình. Nếu chỉ xâm phạm vào quyền lợi của cá nhân khác, lẽ dĩ nhiên vấn đề xã hội trừng phạt không được nêu ra, mà xã hội chỉ thay mặt cho người bị thiệt hại để dạy người gây thiệt hại phải bồi thường. Đây là trách nhiệm dân sự phạm. Số tiền bồi thường lớn hay nhỏ là tùy theo tầm mức quan trọng của sự tổn hại gây ra cho kẻ khác. Thí dụ: Một sự quá thất hay lỗi tuy nhỏ nhặt như sự lơ đễnh không đóng chặt cửa xe hơi trước khi chạy, có thể làm cho người hành khách rớt xuống đường và chết trong lúc xe đang chạy. Trong trường hợp này, người tài xế và chủ xe phải bồi thường tất cả sự thiệt hại về sinh mạng cho thừa kế của người chết, mặc dù rằng các lỗi y gây ra rất nhỏ (quên khóa chốt cửa xe).
Ba ý niệm trách nhiệm về luân lý, về hình sự và về dân sự trên đây tuy khác biệt nhau nhưng không hẳn loại bỏ nhau, vì có khi người gây ra trách nhiệm cũng bị tòa phạt về hình sự bên cạnh các món tiền bồi thường về dân sự, và có khi sau khi gây lỗi, y cũng bị lương tâm cắn rứt. Trách nhiệm dân sự như đã nói ở phần trước có hai hình thức: trách nhiệm khế ước, và trách nhiệm bán vi phạm và vi phạm. Khi khế ước không được một trong hai bên thi hành, thì bên kia có quyền đòi bồi thường khi bị thiệt hại. Ngoài trách nhiệm khế ước, trách nhiệm dân sự còn bao gồm trách nhiệm dân sự phạm do lỗi cố ý của một cá nhân gây ra thiệt hại cho kẻ khác, và trách nhiệm bán dân sự phạm do sự vô ý hay lơ đễnh mà gây tổn hại.
Thật ra trách nhiệm dân sự phạm hay bán dân sự phạm cũng có một bản chất như trách nhiệm khế ước. Khi vi phạm vào một nghĩa vụ do khế ước qui định, đương sự đã vi phạm vào một nghĩa vụ pháp định. Đó là nghĩa vụ không được cố ý hay vô tình gây một sự thiệt hại cho kẻ khác. Dầu sao, các vấn đề trách nhiệm dân sự đều do một sự vi phạm vào một nghĩa vụ mà có; nếu nghĩa vụ nầy do khế ước ấn định, chúng ta ở trong trường hợp trách nhiệm khế ước. Nếu nghĩa vụ bị xâm phạm có tính cách pháp định, chúng ta sẽ đứng trước một trường hợp trách nhiệm dân sự phạm hay bán dân sự phạm. Vì vậy muốn biết đương sự có bị vi phạm hay không, cần phải xem xét nội dung của nghĩa vụ và xem nghĩa vụ ấy có bị xâm phạm hay không. Trong trường hợp trách nhiệm dân sự phạm và bán dân sự phạm, luật bắt buộc mỗi người trong bất cứ hoạt động nào cũng phải cẩn thận. Nếu vì lỗi hay vì sơ ý mà gây ra một tổn hại cho kẻ khác thì phải bồi thường. Nhưng nguyên đơn muốn được bồi thường thì phải chứng minh lỗi của người gây ra, và vì lỗi ấy mà mình bị thiệt hại. Vậy gánh nặng về việc dẫn chứng trong trường hợp trách nhiệm vi phạm và bán vi phạm thuộc về nguyên đơn. Trái lại trong vấn đề trách nhiệm khế ước, nội dung của mỗi nghĩa vụ có thể khác biệt nhau.
Ta có thể phân biệt hai loại nghĩa vụ khế ước sau đây: Các nghĩa vụ phương tiện (obligation de moyens) hay nghĩa vụ cần mẫn tổng quát (obligation générale de prudence et de diligence: nghĩa vụ chung của sự thận trọng và siêng năng) và nghĩa vụ kết quả (obligation de resultats: nghĩa vụ về kết quả) hay nghĩa vụ xác định (obligation déterminées: nghĩa vụ xác định). Khi nguyên đơn kiện xin bồi thường vì bị đơn đã xâm phạm vào nghĩa vụ dự trù trong khế ước, vấn đề đầu tiên cần phải xét là xem bị đơn có thật vi phạm vào nghĩa vụ mà họ bị bó buộc phải thi hành hay không? và nghĩa vụ nầy thuộc loại nào?
a) Nếu là một nghĩa vụ phương tiện hay một nghĩa vụ cần mẫn tổng quát thì nguyên đơn vẫn phải dẫn chứng như trong trường hợp trách nhiệm dân sự phạm, rằng bị đơn đã làm lỗi trái với nghĩa vụ cần mẫn tổng quát của y. Ví dụ: giữa bác sĩ và bệnh nhân có một khế ước phương tiện hoặc một khế ước cần mẫn tổng quát, nghĩa là bác sĩ cam kết dẽ đem hết sự học hỏi và sự cần mẫn của mình để chữa trị cho người bịnh. Nếu như bịnh không hết, con bịnh không thể kiện bác sĩ để đòi bồi thường, trừ phi dẫn chứng được rằng khi trị bịnh bác sĩ đã cẩu thả, hay đã sơ ý trong khi chữa bệnh và làm cho bệnh trầm trọng thêm.
b) Trái lại trong trường hợp nghĩa vụ kết quả hay nghĩa vụ xác định, nếu sự thi hành nghĩa vụ không đem lại kết quả chờ đợi, nguyên đơn có thể kei65n xin bồi thường không cần phải dẫn chứng rằng đối phương đã có lỗi. Thí dụ: Hai bên đã ký giao kèo mua một số hàng hóa và kỳ hạn đến một ngày nhất định thì giao hàng. Nếu đúng hạn mà hàng chưa được giao, người mua có quyền kei56n xin Tòa buộc người bán bồi thường thiệt hại mà không cần dẫn chứng rằng người bán đã có lỗi. Người bán hay bị đơn lãnh gánh nặng dẫn chứng, và muốn tránh sự bồi thường y có thể dẫn chứng rằng sự không thi hành nghĩa vụ đã cam kết là do một nguyên nhân ngoại lai (cause étrangère) hoặc do chính lỗi của nguyên đơn. Nhưng sự dẫn chứng này rất khó khăn.

Tóm lại: Trong vấn đề trách nhiệm dân sự, điều cốt yếu là xét nội dung của nghĩa vụ, mà nguyên đơn đã xem như không được thi hành. Sự xác định trách nhiệm của đối phương tùy thuộc chặt chẽ vào vấn đề xét nội duntg của các nghĩa vụ đó./.