Trên quảng đời hoạn lộ khá dài của mình, đặc biệt có giai đoạn ông làm Tri phủ Thường Tín, trấn Sơn Nam Thượng (nay thuộc Hà Nội), chắc chắn Nguyễn Du đã nhiều lần làm công việc xét xử, nhưng không thấy sử sách nào ghi lại. Tuy nhiên, bằng cách hóa thân vào hai nhân vật trong Truyện Kiều, Nguyễn Du có hai lần làm thẩm phán. Lần thứ nhất, Nguyễn Du vào vai Phán quan Thái thú Lâm Tri, thụ lý đơn của Thúc Ông (cha của Thúc Sinh), xử buộc Thúy Kiều phải trở lại lầu xanh. Lần thứ hai, Nguyễn Du vào vai Vương Thúy Kiều – phu nhân của chủ tướng Từ Hải, để xử các bị cáo: Mã Giám Sinh, Tú Bà, Sở Khanh, Ưng, Khuyển, Bạc Hà, Bạc Hạnh, Thúc sinh và Hoạn Thư. Cả hai lần đều thụ lý đơn rất nhanh, xử lý sáng suốt, công bằng, dứt khoát nhưng rất nhân đạo. Bài dưới đây đề cập đế hai lần làm thẩm phán của Nguyễn Du.

Thúc Sinh tên đầy đủ là Thúc Kỳ Tâm, “Vốn người huyện Tích, châu Thường/ Theo nghiêm đường mở ngôi hàng Lâm Chuy”. Chẳng biết cửa hàng của Thúc Sinh buôn bán kiểu gì nhưng Thúc Sinh cũng có thời gian và tiền bạc rủng rỉnh để vào lầu xanh “Sớm đào, tối mận lân la/ Trước còn trăng gió, sau ra đá vàng” với Thúy Kiều. Vì quá mê Thúy Kiều, Thúc Sinh lập mưu cứu Thúy Kiều ra khỏi lầu xanh để lập phòng nhì:

“Mượn điều trúc viện thừa hương

Rước về hãy tạm giấu nàng một nơi.

Chiến hòa sắp sẵn hai bài,

Cậy người thầy thợ, mượn người dò la.

Bắn tin đến mụ Tú bà,

Thua cơ, mụ cũng cầu hòa, dám sao”.

Nhưng Thúc Ông, cha của Thúc Sinh, khi hay tin con trai mình., “làm việc gì cũng là chuyện nhỏ nhưng lấy vợ nhỏ là chuyện to”, mà ở đây vợ nhỏ lại là gái lầu xanh, cho nên Thúc Ông đã

“Phong lôi nổi trận bời bời,

Nặng lòng e ấp tính bài phân chia.

Quyết ngay biện bạch một bề,

Dạy cho má phấn trở về lầu xanh!” (câu 1389-1392).

Nhưng Thúc Sinh ngỗ nghịch không tuân mệnh cha mà còn rất lý sự và đòi tự tử chứ nhất quyết không bỏ Thúy Kiều:

“Thấy lời nghiêm huấn rành rành

Đánh liều Sinh mới lấy tình nài kêu.

Rằng: ‘con biết tội đã nhiều,

Dẫu rằng sấm set, búa riều cũng cam.

Trót vì tay đã nhúng chàm,

Dại rồi còn biết khôn làm sao đây!

Cùng nhau vả tiếng một ngày.

Ôm cầm, ai nỡ dứt dây cho đành.

Lượng trên quyết chẳng thương tình,

Bạc đen thôi có tiếc mình làm chi”. (1393-1420)

Thúc Ông “Thấy lời sắc đá tri tri / sốt gan, ông mới cáo quỳ cửa công“.

Nguyễn Du, thông qua nhân vật của Thái Thú Lâm Tri, đã thụ lý đơn rất nhanh và đưa ra phán quyết “sơ thẩm” cũng rất nhanh:

“Đất bằng nổi sóng đùng đùng,

Phủ đường sai lá phiếu hồng thôi tra.

Cùng nhau theo gót sai nha,

Song song vào trước sân hoa, lạy quỳ.

Trông lên mặt sắt đen sì,

Lập nghiêm trước đã ra uy nặng lời:

Gã kia dại nết chơi bời,

Mà con người thế là người đong đưa!

Tuồng gì hoa thải, hương thừa,

Mượn màu son phấn đánh lừa con đen!

Suy trong tình trạng nguyên đơn,

Bề nào thì cũng chưa yên bề nào.

Phép công chiếu án luận vào.

Có hai đường ấy, muốn sao mặc mình:

Một là cứ phép gia hình

Một là lại cứ lầu xanh phó về!”.

Nếu Thúy Kiều là gái mại dâm chuyên nghiệp, đong đưa, “Mượn màu son phấn đánh lừa con đen”, còn Thúc Sinh chỉ là “Gã kia dại nết chơi bời” thì Thúy Kiều tất sẽ phải vui lòng chọn trở về lại lầu xanh để tiếp tục sống cuộc đời trụy lạc. Phán quyết như thế là đúng với gái lầu xanh chuyên nghiệp, với số đông nói chung. Nhưng sự thực, Thúy Kiều đâu phải là người như thế, cho nên, thà chịu khổ hình còn hơn trở về chốn cũ, Thúy Kiều đã chọn một trong hai:

“Nàng rằng đã quyết một bề,

Nhện này vương lấy tơ kia mấy lần!

Đục trong, thân cũng là thân,

Yếu thơ, vâng chịu trước sân lôi đình”.

Nàng đã chấp nhận chịu đòn chứ không chọn trỏ lại lầu xanh. Lập tức Pháp quan cho thi hành án theo sự chọn lựa của Thúy Kiều:

“Dạy rằng: ‘Cứ phép gia hình!’

Ba cây chập lại một hình mẫu đơn

Phận đành chi dám kêu oan,

Đào hoen quyện má, liễu tan tác mày

Một sân lầm cát đã đầy,

Gương lờ nước thủy, mai gầy vóc sương”.

Thấy Thúy Kiều chịu đòn đến đây thì quan Thái thú Lâm Tri đâm ra ngờ vực bản án của mình. Liếc qua phía Thúc Sinh, thấy chàng cũng rơi lụy và than thở một mình:

“Khóc rằng: Oan khốc vì ta

Có nghe lời trước chớ đà lụy sau.

Cạn lòng, chẳng biết nghĩ sâu

Để ai trăng tủi, hoa sầu vì ai?”

Lúc đó, Thái Thú Lâm Tri mới “Động lòng lại gạn đến lời riêng tây” và Thúc Sinh lúc này mới có cơ hội dạn dĩ, tỏ bày sự thật:

“Sụt sùi chàng mới thưa ngay,

Đầu đuôi kể lại sự ngày cầu thân:

‘Nàng đà tính hết xa gần,

Từ xưa nàng đã biết thân có rày

Tại tôi hấng lấy một tay,

Để nàng cho đến nỗi này vì tôi”.

Thúc Sinh đã khai thật vì trước khi cứu Thúy Kiều ra khỏi lầu xanh để lập “Phòng nhì” thì Thúy Kiều đã lường trước hậu quả và đã từng nói với Thúc Sinh rằng:

“Thế trong dù lớn hơn ngoài

Trước hàm sư tử gởi người đằng la.

Cúi đầu luồn xuống mái nhà

Giấm chua lại tội bằng ba lửa nồng

Ở trên còn có nhà thông

Lượng trên trông xuống biết lòng có thương”

Nhưng vì “Thúc Sinh quen thói bốc đồng/ Trăm nghìn đổ một trận cười như không!”, không lường trước được hậu quả, nên đã cam kết với Thúy Kiều rằng: “Đường xa chớ ngại Ngô Lào/Trăm điều hãy cứ trông vào một ta”. Ngày hôm nay, Thúy Kiều bị đau đớn khổ sở, Thúc Sinh cũng không cứu được nàng mà chỉ than khóc, “đầu đuôi kể lại sự ngày cầu thân”. Cũng may Phán quan “Nghe lời nói cũng thương lời/ Dẹp uy, mới dạy mở bài giải vi”, phúc thẩm:

“Rằng: ‘Như hẳn có thế thì,

Trăng hoa, song cũng thị phi biết điều!’

Sinh rằng: ‘Chút phận bọt bèo,

Theo đòi vả cũng ít nhiều bút nghiên.’

Cười rằng: ‘Đã thế thì nên,

Một già hãy thử một thiên, trình nghề’

Nàng vâng cất bút tay đề,

Tiên hoa trình trước án phê, xem tường,

Khen rằng: “Giá lợp Thịnh Đường

Tài này sắc ấy nghìn vàng chưa cân

Thực là tài tử giai nhân

Châu Trần, còn có Châu Trần nào hơn

Thôi đừng rước dữ, cưu hờn,

Làm chi lỡ nhịp cho đờn ngang cung.

Đã đưa đến trước cửa công,

Ngoài thì là lẽ, song trong là tình.

Dâu con trong đạo gia đình,

Thôi thì dẹp nỗi bất bình, là xong”

Kíp truyền sắm sửa lễ công,

Kiệu hoa cất gió, đuốc hồng điểm sao.

Bày hàng cồ súy xôn xao,

Song song đưa tới trướng đào sánh đôi.

Thương vì hạnh, trọng vì tài

Thúc ông thôi cũng dẹp lời phong ba

Huệ lan sực nức một nhà

Từng cay đắng, lại mặn mà hơn xưa”.

Lời bàn của Năm Lúa đối với vụ án thứ nhất:

Thời phong kiến, Việt Nam và Trung Quốc không có phán quan chuyên nghiệp như các nước phương Tây. Các quan văn chỉ cần trải qua kỳ thi về văn chương thi phú là có thể nắm giữ chức vụ xét xử. Họ không chuyên và ít hiểu biết pháp luật, nên “xử sao cũng được”, mà di họa của nó còn lưu lại trong xã hội Việt Nam cho đến ngày nay. Nguyễn Du cũng là vị quan như vậy trong thời đại của ông. Tuy nhiên, ông là người sâu sắc, thanh liêm chính trực, ông không ngâm án để chờ của đút lót mà chúng ta thường thấy xưa nay. Ông thiết diện vô tư “Trông lên mặt sắt đen sì” như Bao Công. Phán quyết sơ thẩm của ông là rất hợp tình hợp lý. Nguyễn Du đã cho Thúy Kiều chọn một trong hai: “Một là cứ phép gia hình/ Một là lại cứ lầu xanh phó về” là một phán quyết chính xác, nhân đạo. Tuy nhiên, Thúy Kiều đã chọn “Yếu thơ, vâng chịu trước sân lôi đình”, đến mức “Gường lờ nước thủy, mai gầy vóc sương”. Đây là tình tiết mới, chứng tỏ Thúy Kiều không phải là gái lầu xanh chuyên nghiệp. Hơn nữa, sau khi thẩm tra lại, Nguyễn Du còn phát hiện ra Thúy Kiều là người trí thức: “Nàng vâng cất bút tay đề/ Tiên hoa trình trước án phê, xem tường/ Khen rằng: ‘Giá lợp Thịnh Đường’/ Tài này sắc ấy nghìn vàng chưa cân!”. Một người “Tài này sắc ấy nghìn vàng chưa cân” mà đem vứt trả lại lầu xanh thì quá nhẫn tâm, quá uổng ! Nguyễn Du không nỡ làm như thế và ông đã phúc thẩm, sửa án sơ thẩm: “Kíp truyền sắm sửa lễ công/ Kiệu hoa cất gió, đuốc hồng điểm sao”, có nghĩa là, Quan Thái Thú Lâm Tri đã làm lễ kết hôn cho Thúy Kiều với Thúc Sinh. Đến đây thì Thúc ông vui vẻ, hăm hở chịu án phí, vì đã “Thương vì hạnh, trọng vì tài/ Thúc ông thôi cũng dẹp lời phong ba”.