Có một người làm nghề buôn hương. Sau bao năm rày đây mai đó, một ngày nọ anh thu xếp công việc về thăm nhà. Đến đầu làng thì trời vừa tói. Anh ta chợt nghĩ không biết mấy năm xa cách lòng dạ người vợ thế nào? Muốn thử, anh ta bèn đem tất cả vốn liếng là một trăm hai mươi lạng bạc treo trên cành đa, khấn thần cây đa giữ hộ rồi mới về nhà.

Đêm ấy, thấy vợ vồn vã và tỏ ý nhớ thương, người lái buôn cho là vợ vẫn chung tình bèn đem việc anh giấu bạc ra kể lại. Ai dè chị vợ vốn xảo trá, trong thời gian chồng vắng nhà, chị ta bị xã trưởng quyến rũ, hai người đi lại tằng tịu với nhau đã lâu. Lúc anh chồng kể cho vợ nghe câu chuyện thì xã trưởng cũng vừa đến nơi, hắn đứng ngoài nên nghe hết chuyện. Thế là xã trưởng vội ra chỗ cây đa cuỗm đi tất cả số bạc. Tảng sáng hôm sau, người buôn hương ra lấy tiền thì than ôi, bạc đã không cánh mà bay. Nhưng không biết làm thế nào, người ấy đành cắn răng chịu mất.

Mấy tháng sau, có một quan trạng được nhà vua ban cho chức Khâm sai đại thần kinh lý qua vùng. Nghe tiếng quan trạng là người thông minh, tài giỏi, đã xử được nhiều vụ án rất phức tạp, người buôn hương bèn phát đơn kiện cành đa.

Xét đơn, quan trạng thấy vụ kiện éo le nhưng cũng nhận lời xét xử sau khi đã hỏi người lái buôn nọ kỹ càng. Thế rồi trạng sai quân lính rào kín chung quanh gốc đa, cấm mọi người lai vãng, lại bí mật cho đào cái hố, nghi trang kỹ rồi cho gia nhân núp sẵn dưới ấy. Ngày trạng mở phiên tòa xử kiện, thấy sự lạ dân chúng nô nức rủ nhau đi xem. Trước tòa, bên nguyên, bên bị đối chất. Người lái buôn khai y như trong đơn. Cây đa cũng nhận có giữ gói bạc, nhưng lại chối không biết ai lấy mất. Hỏi đi hỏi lại, cây đa cũng chỉ khai chừng ấy. Cho khảo đả, cây đa kêu khóc van xin nhưng cũng nhất mực kêu oan. Mãi ba ngày sau, dường như không chịu được đau, cây đa mới xin tả lại hình dáng kẻ lấy cắp, nhưng lại chỉ nói riêng với một mình quan trạng thôi!

Liền đó, trạng cho người buôn hương về, dặn mở tiệc ăn mừng thật to, bởi như vậy thế nào cũng bắt được thủ phạm, lại bảo nhỏ rằng: mở tiệc nhớ mời đủ cả làng và thả tất cả chó dữ ra khi khách tới. Người buôn hương y lời. Hôm ăn tiệc, mọi người tới, đàn chó trong nhà buôn hương được một bữa sủa hết hơi. Duy có viên xã trưởng đến là đàn chó mừng. Lập tức, những người của trạng chực sẵn ở sau nhà, ra bắt lấy hắn và giải đi. Trước mắt trạng, ban đầu xã trưởng còn chối lấy chối để, nhưng sau thấy trạng vạch tội hắn có lý lẽ sắc bén và cho biết thêm là cây đa đã thú thật mặt mũi người lấy trộm như thế, như thế nên hắn đành cúi đầu nhận tội.

Lời bàn:

Vụ án phá được là nhờ vị quan thông minh, phán đoán đúng đối tượng lấy túi tiền. Trong trường hợp cụ thể này thì chỉ có thể là người rình nghe được câu chuyện tâm tình của người buôn hương với vợ mới có thể biết chỗ để túi bạc. Ai có thể làm được việc đó mà đàn chó trong nhà vẫn im lặng? Giải đáp được câu hỏi đó thì phá được vụ án. Cao hơn nữa là quan sử dụng được mẹo “kiện cành đa”. Trong điều kiện phương tiện điều tra lạc hậu, dân trí thấp, còn nhiều mê tín dị đoan thì làm như vị quan trên quả là khôn khéo trong việc truy tìm thủ phạm.